میراث ایران باستان در منطقه کوخرد - پسرک کامپیوتری

در میان حکومت های باستانی ایران، ساسانیان بیش از همه به توسعه شهرها اهمیت می دادند و شاهان این سلسله توجه ویژه ای به شهرسازی داشته اند به نحوی که به نام هر یک از آن ها، دستور ساخت یک یا چند شهر نسبت به داده شده است.

علاوه بر منابع تاریخی متعدد، در آثار باستانی به جای مانده از آن دوران مانند کتیبه شاپور یکم در نقش رستم و سکه های ساسانی نیز نام و اطلاعات مربوط به تعداد زیادی از این شهرهای ساسانی دیده می گردد.

در سکه های مربوط به دوره ساسانیان، نام شهری را که سکه در آن ضرب شده است، پشت سکه حک کرده اند. یکی از منطقه ها باستانی که سابقه سکونت در آن به 5000 سال قبل از دوران اسلامی برمی گردد و تعدادی از آثار مربوط به شهرسازی دوره ساسانیان را در خود جای داده است، منطقه کوخرد از توابع شهرستان بستک است که در غرب استان هرمزگان واقع شده است.

این منطقه در جنوب رشته کوه ناخ، شمال رودخانه مهران و رشته کوه خآب، اولین رشته کوه ساحلی خلیج فارس و شرق صحرای خلوص قرار گرفته است.

در زمان ساسانیان، فردی به نام سیبه که یکی از زرتشتیان صاحب مقام در حکومت بوده است، بانی ساخت شهری در این منطقه به نام خود می گردد. سیبه شهری دارای حصار و بارو و محل سکونت حاکم منطقه بوده است. حاکم سیبه مسئول گرفتن خراج از منطقه ها تابع بوده و این شهر به عنوان مرکز حکومتی شناخته می شده است.

سیبه شهری بزرگ و پرجمعیت بوده و گواه این مطلب ویرانه های بازار بزرگ آن است که در یک کیلومتری غرب دهستان کوخرد واقع شده است و از شمال تا جنوب شهر باستانی امتداد می یابد.

در شمال این منطقه، دره ای به نام درواه شمو واقع شده است که شرایط جغرافیایی، آن را به معبری مناسب برای عبور سیلاب ها تبدیل کرده است و در طول تاریخ از همین منطقه، سیل های بسکمک جاری و موجب ویرانی های زیادی شده اند. در نتیجه جاری شدن یکی از این سیلاب ها، قسمت هایی از بقایای خانه های مسکونی شهر سیبه، که از سنگ و ساروج ساخته شده اند، نمایان شده است اما دیگر نقاط شهر زیر دهستان کنونی کوخرد و گورستان آن مدفون هستند و حفاری های باستان شناسی در این منطقه انجام نشده است.

باستان شناسان، سیبه را شهر فراموش شده ساسانیان معرفی می کنند و وسعتی در حدود 40 هکتار برای آن تخمین می زنند. با وجود خسارت های فراوان ناشی از سیل ها، هنوز در جای جای منطقه کوخرد، آثار باستانی مربوط به دوره رونق و شکوفایی شهر سیبه به جای مانده است.

قلعه های باستانی

شهر سیبه در زمان رونق خود، سه قلعه حکومتی داشته که دو تای آن ها داخل شهر و یکی از آن ها در اطراف شهر قرار داشته است. قلعه مرکز سیبه، سکونت گاه حاکم و مرکز حکومتی شهر بوده که ویرانه هایی از آن در مجاورت حمام باستانی به جای مانده است. این دژ باستانی، علاوه بر حصاری مستحکم، خندق بزرگی در اطراف خود داشته است.

قلعه دیگر شهر سیبه که به قلعه آماج مشهور بوده، در اثر سیل های منطقه، به کلی از بین رفته است اما با توجه به مطالبی که در برخی منابع تاریخی آمده، این قلعه، قلعه ای نظامی و محل استقرار لشکریان حاکم سیبه بوده است.

بر اساس روش متداول در ایران باستان، در بلندی های اطراف شهرها، استحکاماتی می ساختند تا دیده بان ها به همراه تعدادی از نیروهای نظامی در آن ها مستقر شوند. این افراد، مسئول نگهبانی از راه ها، نظارت بر تردد کاروان ها و حفظ امنیت اطراف شهر بوده اند. شهر سیبه نیز در یکی از قلل مرتفع رشته کوه ناخ در شمال خود، قلعه ای به همین منظور داشته که به نام قله ای که در آن قرار گرفته، به قلعه توصیله مشهور بوده است. بخش هایی از این قلعه باستانی هنوز پابرجا است.

حمام سیبه

بخشی از سقف گنبدی و نیمه ویران این گرمابه باستانی، به مرور زمان و بر اثر بارندگی ها از زیر خاک نمایان شده است و در قسمت هایی از آن هم با کمک مردم حفاری هایی اجرا شده است. این ساختمان باستانی ارتفاعی در حدود سه متر دارد که بیشتر قسمت های آن در زیر خاک مدفون است و در صورت ادامه حفاری ها، مجموعه ای بزرگ نمایان می گردد.

در نزدیکی این حمام یک حلقه چاه مربوط به دوره ساسانیان با عمقی در حدود 25 متر وجود دارد که به چاه عالی معروف است و در بین اهالی مشهور است که آب بسیار شیرینی داشته است. این اثر باستانی در 27 بهمن 1382 و با شماره 10926 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پاراو و ترنه

در این منطقه، دو رشته قنات باستانی وجود دارد که به پاراو مشهور هستند و با اینکه سال های زیادی است که کاربری ندارند، بقایایی از کانال و چاه آن ها به جای مانده است. سرچشمه این قنات ها زیر کوه ناخ است و بقایای آب انبارهای وابسته به آن ها که از سنگ و ساروج ساخته شده اند، وجود دارد. آب شیرین یکی از این دو قنات را در حوضچه هایی ساروجی جمع آوری می کرده اند و به وسیله سازه ای سنگی، از عرض رودخانه مهران که آب آن شور است عبور می دادند و در آن سوی رودخانه مصرف می کردند.

این سازه کهن که به ترنه معروف است، در واقع کانالی است که چندین ستون مخروطی شکل دارد و از سنگ، ساروج و گل و لای ساخته شده است. در ساخت ترنه نکات معماری بسکمک رعایت شده است که در نتیجه آن ها این سازه باستانی با مرور زمان، به جز فرسایش طبیعی سنگ های خود، هیچ آسیبی ندیده است. با اینکه ساختمان در آب شور واقع شده است و پس از هر بارنگی، حجم آب رودخانه مهران به شدت افزایش می یابد، ترنه همچنان پایدار است.

کانال ترنه را با شیبی مناسب طراحی کرده اند که موجب شکافتن جریان آب می گردد و از تخریب بنا بر اثر شدت جریان آب جلوگیری می کند. همچنین در ستون های مخروطی شکل ترنه، حفره هایی ایجاد کرده بودند که آب شیرین باران نیز به داخل کانال هدایت می شده است. این مجموعه کهن که فقط یک بار و آن هم در دوران صفوی بازسازی شده است، در 27 بهمن 1382 و با شماره 10927 در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.