طنز دو نفره عجیب ؛ رمانی که دایی جان ناپلئون روس هاست ، دوازده جایگاه با سانسور جهانی تر شد - پسرک کامپیوتری

برای دیدن شاهکارهای تاریخ اروپا با تور ایتالیا همراه شوید.

خبرنگاران - روناک حسینی: در مقدمه دوزاده صندلی آمده که گرچه حکومت شوروی چندان روی خوشی به دوازده صندلی نشان نداد، اما شخصیت های سرشناسی چون ولادیمیر مایاکوفسکی آن را ستودند. آبتین گلکار مترجم این اثر از صندلی این رمان در ادبیات روسیه، زبان طنز در ترجمه و سانسور می گوید. دوزاده صندلی را تابستان سال جاری نشر ماهی منتشر نموده است.

• این کتاب 11 سال بعد از انقلاب اکتبر منتشر شده و ظاهرا به نوعی نقد اجتماعی به زبان طنز از جامعه شوروی در همان زمان است. در مقدمه کتاب آمده که با سانسور زیادی چاپ شد و در طول 10 سال بعد از اولین چاپ هم مدام کتاب لاغرتر می شد. چه بخش هایی از این کتاب دچار سانسور شده بودند؟

بیشترین بخشی از کتاب که در زمان شوروی گرفتار سانسور شد، مواردی بود که به حوادث و موضوعات روز و شخصیت های سیاسی و نظامیِ وقت، نیش و کنایه می زد. امروزه نسخه اولیه کتاب هم چاپ شده و موجود است، ولی جالب است که اغلب مردم و حتی منتقدان و خوانندگان حرفه ای همین نسخه سانسور شده را ترجیح می دهند. من آن متن را هم دیده ام و من هم فکر می کنم متن سانسور شده برای خواننده امروزی جذاب تر است. در متن قبلی، بسیاری از ارجاعات و طعن و کنایه ها برای خواننده زمان خود آشنا و قابل درک بود، ولی برای خواننده امروزی، به خصوص خواننده خارجی احتیاج به شرح داشت و احتمالا شمار پانویس های متن فارسی باید چند برابر می شد. دوازده صندلی پس از سانسور قدری از وابستگی به محدوده مکانی و زمانیِ دهه 1920 بیرون آمد و تبدیل شد به اثری که حتی الان هم خواندنی است و قابل تعمیم به زمان ها و کشورهای مختلف. شاید بگردد گفت که این قابلیت تعمیم یابی را سانسور به اثر داد. ولی به هرحال بعضی از خوشمزگی های نویسنده ها هم از بین رفت. یکی از موارد را یادم هست که دلم نیامد در ترجمه از آن بگذرم و در پانویس اشاره کردم که متن اولیه به چه شکل بوده است. صحبت درباره خطوط کف دست زنی است و نویسندگان در نسخه اولیه شان نوشته بودند که خط عمر این زن آن قدر طولانی بود که او قاعدتا باید تا انقلاب دنیای زنده می ماند، یعنی آرمان و آرزوی مارکسیست ها را به آینده بسیار دور حواله داده بودند. در نسخه نهایی، پیرزن قاعدتا باید تا روز قیامت زنده می ماند.

• برگرداندن زبان طنز و شوخی ها در ترجمه چطور ممکن شد؟ چون زبان طنز به فارسی خوب از آب درآمده و می گردد با بخش هایی از کتاب بلندبلند خندید. چطور شوخی ها در ترجمه از دست نرفتند؟

یکی از ابزارهای طنز دو نویسنده که خوشبختانه در ترجمه هم نسبتا راحت قابل انتقال است، استفاده از عنصر غافلگیری زبانی است، یعنی کنار هم آوردن کلمات، تعبیرات و توصیف های دور از ذهن یا بی ارتباط به یکدیگر. چنین ترکیب ها و مجموعه های ناهمگونی که ظاهرا (و شاید حتی باطنا) ارتباط معناییِ منطقی و روشنی با هم ندارند، حتی با ترجمه ای تحت اللفظی هم در اغلب زبان ها ناهمگونی و بار طنزآمیز خود را حفظ می نماید. این ابزاری است که گوگول هم در قرن نوزدهم به وفور از آن استفاده می کرد و باز در ترجمه نیز حفظ می شد و به همین دلیل طنز گوگول نیز برای اغلب ملت ها درک شدنی است. البته در متن دوازده صندلی شوخی ها و کنایه هایی هم وجود دارد که تنها در فضای آن روزگار قابل فهم است و امروزه شاید حتی برای خود روس ها هم چندان روشن نباشد. برای تشریح معنیِ بعضی از این موارد راهی جز شرح در پانویس پیدا نکردم، که در بالا به آن اشاره کردم. و البته من اصولا در ترجمه آثار طنز، و به ویژه این کتاب، به خودم آزادی عمل بیشتری برای دخل و تصرف در متن اصلی می دهم و بعضی از تغییراتی را که در متون دیگر جایز نمی دانم، در آثار طنز اِعمال می کنم، درست با همین هدف که شوخی ها تا حد امکان از دست نروند و تا حد امکان بدون احتیاج به شرح و پانویس درک شوند.

• بسیاری از نویسندگان روسی که در دوره حکومت شوروی می زیستند، به مشکل سانسور برخوردند یا ناچار کتاب هایشان به جای شوروی در کشورهای دیگر چاپ شد. حتی مثل سولژنیتسین به اردوگاه کار اجباری گولاک رفتند و یا تبعید شدند. با این وجود هم به فعالیت حرفه ای ادامه دادند و هم در دنیا مشهور شدند. آیا می توان گفت سانسور حکومت کمونیستی بر خلاف هدف اولیه اش، برای نویسندگان موفقیت به همراه آورد؟

در سوال اول تا حدی به این مسئله پرداختم. بوده اند نویسندگانی که عقیده داشته اند سد سانسور موجب رشد و برانگیخته شدن خلاقیت آنان شده است، چون مدام ناچار بوده اند راهی برای دور زدن سانسور پیدا نمایند و با نوآوری های مختلف هم پیامشان را به گوش مردم برسانند و هم بهانه را از دست سانسور بگیرند. این ممکن است درست باشد، ولی به هرحال نمی گردد به این نتیجه رسید که برای رشد خلاقیت نویسندگان بیایید سانسورشان کنیم، یا نمی گردد گفت شدت سانسور و درجه خلاقیت طنزنویس با هم رابطه مستقیم دارد. سانسور در هر شکل و شمایلی مذموم است و باید با آن مبارزه گردد.

• معمولا کتاب های نویسندگان روس و احتمالا بیشتر نویسندگان معاصر برای انتشار به فارسی دچار سانسور می شوند. برای این کتاب هم رخ داده است؟

خیر، متن ترجمه فارسی با هیچ سانسوری روبه رو نشد.

• در طول حدود 90 سالی که از انتشار این کتاب برای اولین بار می گذرد، استقبال آن در زبان های دیگر چطور بوده است؟

آمار و اطلاع چندان دقیقی از میزان فروش یا ترجمه این کتاب به زبان های دیگر ندارم، ولی یکی از مواردی که می تواند شاهدی باشد بر محبوبیت دوازده صندلی در کشورهای دیگر، این است که در طول این 90 سال حدود بیست فیلم و اقتباس سینمایی از این اثر صورت گرفته است. از جمله در کشورهای انگلیس، آلمان، ایتالیا، امریکا، سوئد، برزیل، کوبا و اتریش. آخرین اقتباسی که من از آن خبر دارم، فیلم کارلو ماتساکوراتی است با عنوان سعادت در صندلی نیست که در سال 2013 ساخته شده است.

• استقبال مردم شوروی از این کتاب - و البته در سال های بعد باید گفت مردمی که به زبان روسی می خوانند - به خاطر تجربه حکومت شوروی و یا تاثیری بوده که انقلاب اکتبر در سرنوشتشان داشته یا فکر می کنید دلیل دیگری دارد؟ چون به نظر می رسد یک جور شوخی با خاطره ای مشترک، تجربه ای مشترک و برای امروزی ها، تاریخی مشترک است.

گمان می کنم این شوخی با تجربه و خاطرات مشترک فقط بخشی از دلیل حفظ محبوبیت این رمان باشد. بخشی دیگر و شاید مهم تر آن است که بسیاری از صحنه ها و اتفاقات و پدیده هایی که در این رمان به تصویر کشیده می گردد، همچنان برای روس ها، و برای ملل دیگر، موضوعیت دارد؛ همان دغدغه ها، همان مسائل، همان ضعف های اخلاقیِ اجتماعی هنوز به قوت خود باقی است و موجب می گردد رمان به اثری مطابق پسند امروزی تبدیل گردد و نه صرفا نگاهی به گذشته.

ایلیا ایلف و یوگنی پتروف نویسندگان دوزاده صندلی

• ایلف و پتروف، هر دو از ادسا، مثل جوان های دیگری که به قول پتروف برای شکار فرصت های تازه در سال های بعد از انقلاب به مسکو می آمدند، توانستند در شهر تازه پیشرفت نمایند و به نویسندگان مشهوری تبدیل شوند. از طرف دیگر، به نظر می رسد نقد همین حکومت کمونیستی هم برای آن ها شهرت فراهم کرد. می توان گفت نویسندگانی مثل آن ها موفقیتشان را مدیون نقاط ضعف انقلابند؟

به نظرم، این در خصوص اکثر نویسندگان صدق می نماید که درون مایه آثارشان را از نقاط ضعف جامعه پیرامونشان می گیرند. در خصوص طنزنویسان این قاعده عمومیت بیشتری پیدا می نماید. خیلی ها هستند که اعتقاد دارند در یک جامعه بی عیب ونقص طنز چندان پیشرفتی نمی نماید.

• درباره این دو نویسنده، آنچه کارشان را برجسته تر نموده است، همکاری دوتایی در خلق اثر است. همان طور که پتروف آخر کتاب گفته است، این روش کارشان را 10 برابر سخت تر کرد و با این وجود، تنهایی نوشتن برایشان ترس و اندوه به همراه داشته است. این ترکیب، جای دیگری هم در ادبیات روسیه دیده می گردد؟ یا صرفا چیزی بوده که یک بار رخ داده است؟

نمونه دونفری نوشتن حتما وجود دارد. خود ایلف و پتروف به برادران گنکور اشاره نموده اند و بلافاصله هم گفته اند که دو نفری نوشتن برای برادران گنکور قطعا راحت تر بود چون آنها دست کم برادر بودند، اما ایلف و پتروف حتی قوم وخویش هم نبودند، حتی همسن وسال هم نبودند و حتی قومیتشان یکی نبود؛ یکی روس بود و دیگری یهودی. در ضمن با آن روش کاری که ایلف و پتروف داشته اند، یعنی این که هر کلمه و هر جمله را با هم نوشته اند و بر سرش گفتگو نموده اند، گمان نمی کنم نمونه های مشابه چندان زیاد باشند. در بسیاری از موارد، دو نویسنده ای که نامشان روی کتاب درج شده است، به شکل های دیگری با هم همکاری نموده اند، مثلا هر کدام بخش هایی از کتاب را به طور مستقل و جداگانه نوشته اند یا مثلا یکی به گردآوری منابع و مواد خام مشغول بوده و دیگری این ماده خام را می پرورانده یا شکل های دیگر.

• در مقدمه کتاب آورده شده که شخصیت آستاپ بندر که این دو نویسنده خلق نموده اند، جزئی از خاطره جمعی مردم است. این برای نسل جدید هم هست یا خاطره ای است برای مسن ترها که سال های حکومت شوروی را به یاد دارند؟

نه، فقط مختص مسن ترها نیست. ارجاع به شخصیت ها و گفته ها و صحنه های این رمان را در گفت وگوی روزمره مردم روسیه، از هر طبقه و سنی که باشند، ممکن است بشنوید. شاید اگر بخواهیم در فرهنگ و خاطره جمعی خودمان به دنبال نمونه مشابهی بگردیم، دایی جان ناپلئون مثال خوبی باشد که شخصیت ها و تکیه کلام هایش پس از این همه سال هنوز از دهان ما نیفتاده است.